ตีนนกเขา ๑

Lecanthus peduncularis (Royle) Wedd.

ไม้ล้มลุกปีเดียวถึงหลายปีกึ่งพุ่ม ลำต้นมักทอดนอน ส่วนยอดโค้งตั้งขึ้น ลำต้นคล้ายรูปทรงกระบอก ด้านหนึ่งเป็นร่องตื้น ฉ่ำน้ำ สีเขียวอมน้ำตาล ข้อที่อยู่ใกล้โคนต้นที่ทอดนอนเกิดรากและอาจแตกแขนง ช่วงล่างมักทิ้งใบเมื่อมีดอก ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่ รูปรีแคบ หรือรูปรี มีผลึกหินปูนเป็นขีดทางด้านบน ใบที่อยู่ตรงข้ามมีใบหนึ่งขนาดเล็กกว่า ดอกแยกเพศร่วมต้นต่างช่อ ช่อดอกแบบช่อกระจุกออกตามซอกใบ รูปคล้ายจาน รูปเกือบกลม รูปรี หรือรูปคล้ายสี่เหลี่ยม ดอกสีเขียว ผลแบบผลแห้งเมล็ดล่อน ทรงรูปไข่หรือรูปทรงรี ค่อนข้างแบน เมล็ดมีขนาดและรูปคล้ายผล

ตีนนกเขาชนิดนี้เป็นไม้ล้มลุกปีเดียวถึงหลายปีกึ่งพุ่ม สูงประมาณ ๑๐ ซม. หรืออาจสูงได้ถึง ๗๐ ซม. ลำต้นมักทอดนอน ส่วนยอดโค้งตั้งขึ้น ลำต้นคล้ายรูปทรงกระบอก เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒-๗ มม. ด้านหนึ่งเป็นร่องตื้น ฉ่ำน้ำ สีเขียวอมน้ำตาล ข้อที่อยู่ใกล้โคนต้นที่ทอดนอนเกิดรากและอาจแตกแขนง ช่วงล่างมักทิ้งใบเมื่อมีดอก มีขนค่อนข้างหนาแน่น ส่วนโคนต้นมักพบประปราย

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่ รูปรีแคบ หรือรูปรี กว้าง ๐.๕-๘ ซม. ยาว ๑.๕-๑๔ ซม. ใบที่อยู่ตรงข้ามมีใบหนึ่งขนาดเล็กกว่า ปลายแหลมหรือยาวคล้ายหาง โคนมนหรือรูปลิ่ม เบี้ยว ขอบหยักซี่ฟันหรือจักฟันเลื่อย มีขนตามขอบ แผ่นใบค่อนข้างบางคล้ายกระดาษ ด้านบนสีเขียวอ่อนหรือสีเขียวเข้ม มีขนและผลึกหินปูนเป็นขีด ด้านล่างมีขนตามเส้นใบ ขนยาว ๐.๒-๐.๔ มม. เส้นจากโคนใบ ๓ เส้น ยาวเกินกึ่งกลางแผ่นใบ ปลายเส้นอาจโค้งขึ้นไปจนเกือบถึงปลายใบ เส้นใบย่อยแบบร่างแห มีเส้นหลักคล้ายขั้นบันได เส้นเชื่อมและจดกันเมื่อใกล้ขอบใบ ก้านใบรูปคล้ายทรงกระบอก ยาวได้ถึง ๗ ซม. ด้านบนเป็นร่อง มีขน มีหูใบติดทนอยู่ในซอกก้านใบ รูปขอบขนาน กว้างประมาณ ๒ มม. ยาวได้ถึง ๔.๖ มม. เกลี้ยง มีผลึกหินปูนหนาแน่น

 ดอกแยกเพศร่วมต้นต่างช่อ ช่อดอกแบบช่อกระจุก ออกตามซอกใบ รูปคล้ายจาน รูปเกือบกลม รูปรี หรือรูปคล้ายสี่เหลี่ยม กว้างประมาณ ๒.๓ ซม. ช่อดอกเพศผู้ ฐานดอกด้านนอกมีขนอุย ก้านช่อดอกรูปคล้ายทรงกระบอก ยาวได้ถึง ๒๒ ซม. มีขนอุย ดอกเพศผู้ค่อนข้างเกลี้ยง สีเขียว ส่วนปลายมีปุ่มรูปคล้ายสามเหลี่ยมคว่ำ กว้างและยาวประมาณ ๑.๔ มม. สีชมพูอมแดง ก้านดอกยาวได้ถึง ๐.๖ มม. กลีบรวมโคนเชื่อมติดกันเกือบถึงปลาย ปลายแยกเป็น ๔-๕ แฉก มี ๒ แบบ แบบรูปคุ่ม กว้างประมาณ ๑.๒ มม. ยาวประมาณ ๑.๖ มม. ปลายขอบเป็นชายครุย ปลายสุดมีติ่งคล้ายเขาสัตว์ แบบรูปเรือ กว้างประมาณ ๐.๘ มม. ยาวประมาณ ๑.๖ มม. ปลายและขอบเรียบ ปลายสุดมีติ่งคล้ายเขาสัตว์ เกสรเพศผู้ ๔-๕ เกสร อับเรณูสีเหลือง มีรังไข่ที่เป็นหมัน ช่อดอกเพศเมียมีรูปและขนาดคล้ายช่อดอกเพศผู้ ดอกเพศเมียที่อยู่ตามขอบช่อยาวและมีรยางค์คล้ายเขาสัตว์ ดอกที่อยู่ด้านในมีโคนกลีบรวมเชื่อมติดกัน ปลายแยกเป็น ๔ แฉก พบน้อยที่มี ๓ แฉก รูปคุ่ม เมื่อติดผลกว้างได้ถึง ๐.๗ มม. ยาวได้ถึง ๑.๗ มม. ตามปลายและขอบมีขนครุยสั้น ปลายสุดมีติ่งสั้นคล้ายเขาสัตว์ มีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน ๔ เกสร พบน้อยที่มี ๓ เกสร รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปขอบขนาน ยาวประมาณ ๐.๒ มม. เกลี้ยง มี ๑ ช่อง มีออวุล ๑ เม็ด ยอดเกสรเพศเมียคล้ายแปรง

 ผลแบบผลแห้งเมล็ดล่อน ค่อนข้างแบน รูปไข่หรือรูปรี กว้างประมาณ ๐.๔ มม. ยาวประมาณ ๐.๙ มม. เมล็ดมีขนาดและรูปคล้ายผล

 ตีนนกเขาชนิดนี้มีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคใต้ พบตามชายป่าดิบเขาหรือพื้นที่ร่มชื้น ที่สูงจากระดับทะเลปานกลาง ๘๐๐-๒,๒๐๐ ม. ออกดอกเดือนกรกฎาคมถึงตุลาคม เป็นผลเดือนกันยายนถึงพฤศจิกายน ในต่างประเทศพบที่แอฟริกา ปากีสถาน อินเดีย ศรีลังกา เนปาล ภูฏาน เมียนมา จีน เวียดนาม เกาหลี ญี่ปุ่น และฟิลิปปินส์.

ชื่อหลักหรือชื่อทางการ
ตีนนกเขา ๑
ชื่อวิทยาศาสตร์
Lecanthus peduncularis (Royle) Wedd.
ชื่อสกุล
Lecanthus
คำระบุชนิด
peduncularis
ชื่อผู้ตั้งพรรณพืช
- Royle, John Forbes
- Weddell, Hugh Algernon
ช่วงเวลาเกี่ยวกับผู้ตั้งพรรณพืช
- Royle, John Forbes (1798-1858)
- Weddell, Hugh Algernon (1819-1877)
ผู้เขียนคำอธิบาย
ดร.ปราโมทย์ ไตรบุญ